I svaki kamen novosadskih zlatnih greda čuva u sebi delić istorije Srpske Atine, izazivajući osećaj pokornosti i poštovanja prema ovom „austrougarskom“ gradu.
Jovana Tešić
Istorija sadašnjeg Novog Sada vezuje se za početak izgradnje Petrovaradinske tvrđave 1692. godine i formiranje Petrovaradinskog šanca koji je imao skromne ambicije da štiti pontonski most između tvrđave i Bačke strane. Nekoliko decenija kasnije, mali šanac dobija obrise grada koji će tek nastati, kada izdignuti delovi koje Dunav nije preplavio, dobijaju prve stanovnike. Prvobitno je naseljen deo gde se danas nalazi Vladičanski dvor, Dunavska ulica i Ulica Zlatne grede koje su ujedno najstarije i najviše ulice ovoga grada. Prvo naseljavanje je bilo davne 1694. kada se Čarnojevićev narod naselio među Dunavom i Tisom, a potom 1717-1718. kada su se Almaški Srbi naselili u današnji Almaški kraj. Prve ulice koje su nastala bile su u stvari putni pravci, Dunavska ulica, danas najpoznatija, bila je pravac ka Sremu i Beogradu, drugi pravac kroz Zlatne grede i Pašićevu ulicu vodio je ka Rumenci i Kisaču, a treći kroz Temerinsku ulicu vodio je ka Budimpešti i Beču, i najzad pravac kroz glavnu, Zmaj Jovinu ulicu vodio je ka Zapadu.
„Onoga Novoga Sada, što je pre bune postojao, nema više…“, napisao je Mihajlo Polit Desančić, a ko bi tek rekao da će šanac i mala austrougarska varošica nekoliko vekova kasnije nositi titulu Evropske prestonice kulture.
Petrovaradinski šanac bio je mesto okupljanja balkanskih trgovaca, koji su svoje zlatnike krili u neuglednim zidinama i malim prozorima oronulih kuća, u uskim ulicama izgrađenih na gredama koje su ih štitile od nadilazećeg Dunava. Takva je opisna slika nekadašnjeg Novoga Sada. Zapravo, zvanična istorija počinje 1. februara 1748. godine kada je postao slobodni kraljevski grad pod imenom koje mu je dodelila Marija Trezija: Neoplanta, Nojzec, Ujvidek, što su Srbi preveli kao Novi Sad.
Posle 1748. Novi Sad dobija status grada plemića, svoj grb, zastavu i omeđene teritorije. Vremenom dolaze doseljenici sa raznih strana i počinje kaldrmisanje ulica i uvođenje gradske rasvete. Početkom XVIII veka grade se prve kuće, ali nažalost u Buni 1848/49. godine, Novi Sad je strahovito bombardovan sa Petrovaradisnke tvrđave kada je grad skoro do temelja srušen. Kada je grad dobio 1.300.000 forinti srebra iz Beča, građene su kuće u Dunavskoj, Glavnoj, Futoškoj i Temerinskoj ulici, nešto kasnije i u Grčkoškolskoj, Lutriskoj i Zlatnoj gredi. Novi Sad kakav danas poznajemo i njegovo staro jezgro formirano je u XVIII veku, postoji u gotovo neizmenjenom obliku danas. Jedinstvenost ovog dela grada ogleda se u tome što se upravo ovde nalaze najznačajniji spomenici kulture, i otisci baroka, klasicizma, secesije i moderne.
Priča o celokupnom kulturnom nasleđu i kulturnim spomenicima Novog Sada nema svoj početak i kraj. Kulturno nasleđe označava, u užem smislu, dobra koja su deo istorije i razvoja jednog naroda i koja imaju veliki značaj za sadašnjost i budućnost. To mogu biti kulturni spomenici i arhitektosnki objekti, objekti prirode i druga materijalna dobra. Međutim, šire značenje nam zapravo ukazuje na istinski značaj pojma kulturnog nasleđa. Naime, treba se koncentrisati na reč nasleđe koja u sebi nosi značenje prošlosti i omogućava povezivanje sa budućnošću. Svako od nas poznaje neko nasleđe, na induvidualnom, društvenom ili civilizacijskom planu, i dobro zna da ono nije ograničeno na materijalna dobra. Tačno je da su ona postavljena u prvom planu samom činjenicom što su konkretna, ali njihova suština proističe iz apstraktnih aspekata. Misli, duh i osećanja jednog pojedinca, naroda i cele ljudske populacije jesu srž onoga što nazivamo kulturno nasleđe. Kada govorimo o važnosti jedne kuće u almaškoj ulici Save Vukovića, mi ne govorimo o samoj konstrukciji temelja i obliku prozora, već o osećanju i duhu prošlosti koje ta kuća nosi u sebi. Upravo zato je kulturno nasleđe ključan deo života svkog od nas.
Godina 2018. proglašena je Evropskom godinom kulturnog nasleđa, a kada se vratimo na priču o nasleđu Novog Sada, ja ću se osvrnuti na kulturno nasleđe koje se nalazi u naizgled „običnim“ kućama, koje zapravo pričaju novosadsku istoriju. Naravno, spomenik Svetozara Miletića na Trgu slobode, zgrada Matice srpske i sama Petrovaradinska tvrđava nisu manje bitne kada se priča o kulturnoj baštini. Međutim, sva navedena dobra su dobro poznata i imaju poprilično veliku zaštitu i pažnju kako turista, tako i samih Novosađana. Ali pored starih novosadskih kuća se prolazi tako lako, ne shvatajući njihovu istorijsku težinu.
Najstarija kuća u Novom Sadu je ona koja se nalazi na ćošku Zmaj Jovine i Dunavske. Spisi kažu da je sagrađena 1720. godine i pripadala je Stojana Maslaku, majstoru-sapundžiji. Kuća, građena u stilu baroka, ponela je ime „Kod Belog Lava“ iz nepoznatih razloga, a pred kraj XIX veka kuću kupuje Lazar Dunđerski.
Ako uđemo malo dublje u Dunavsku ulicu, naići ćemo na dobro poznati bife „Ribar“, koji se nalazi u kući sagrađenoj sredinom XVIII veka. Kuća je dobila ime po kafani „Crni Jarac“, a u njoj su stanovali Aleksandar Sandić i Vasa Pelagić.
Kuća u Đure Jakšića 9 bila je poznata nekad kao „Visarionova bolnica“, jer je nazaslužniji za njenu gradnju nekadašnji vladika Visarion Pavlović. Ta zgrada je od početka svog veka služila za smeštaj sirotinje, ali je imala i organizovanu lekarsku pomoć. Danas se u ovoj velikoj prostornoj zgradi nalazi Akademiju umetnosti.
Sa zapadne strane Saborne Crkve nalazi se sedište Pravoslavne crkvene opštine. Ova zgrada je sagrađena pre skoro dve stotine godina i u prošlosti je pripadala porodici Miloradović.
Kuću u Miletićevoj 8 je podigao narodni dobrotvor i osnivač srpske gimnazije Sava Vuković, negde krajem XVIII veka. Poznata je i po tome što je kuću posedovao Stevan Branovački, poznati advokat, političar i jedno vreme i gradonačelnik Novog Sada.
U ulici Grozde Gajšin 4 nalazi se jedna autentična kuća iz XIX veka koja je značajna jer zahvaljujući njoj možemo videti kako su izgledale kuće tadašnjeg slabije stojećeg i materijalno skromnijeg sloja građana.
Kuća u kojoj je živeo i stvarao čuveni tamburaš, kompozitor i organizator kulturnog života, Marko Nešić, nalazi se u Almaškom kraju. Danas su na kući ostali samo tragovi nekad postojeće ploče.
Palata Dunđerski u kojoj se nalazi nova HM prodavnica sagrađena je polovinom XIX veka po projektu Jozefa Vilda. Nalazi se u ulici Kralja Alkesandra 3 i predstavlja biser arhitekture u Vojvodini.
Naspram stare Almaške crkve bila je kuća u kojoj je pedesetih godina XIX veka živeo Đorđe Popović Daničar, u vreme kada je uređivao „Sedmicu“, i prevodio Servantesovog „Don Kihota“. Prvi prevod Servantesovog dela na srpski jezik nastao je u Almaškoj ulici.
Nikolajevska crkva napraviće izuzetak u ovom nizu novosadskih starih kuća, iako je i ona kuća na svoj poseban način. Najstarija crkva u Novom Sadu nalazi se između Pašićeve i ulice Đure Jakšića. Podigla su je dva brata, Nedeljko i Stojić Bogdanović između 1726. ii 1730. godine. U ovoj crkvi su na Malu gospojinu, 1913. kršteni sinovi Milene i Alberta Ajnštajna.
Novi Sad nosi dve počasne titule: Evropska prestonica mladih 2019. i Evropska prestonica kulture 2021. koje, verujem, posle ovog pročitanog teksta svakako smatrate da je zaslužio. Upravo zato, ove titule koliko su nagrada toliko treba da budu i opomena na bogatu istoriju i vredno kulturno nasleđe ovog procvetalog šanca.
Meni najdraže kulturno nasleđe Novoga Sada jeste njegova multikulturalnost i multinacionalnost koja ga oduvek prati. Samo ime Novi Sad opravdava činjenicu da ovaj grad rado prima sve one koji u njega dođu da osnuju svoju novu sadnicu (porodicu) i svaka se ovde dobro primi, jer kada jednom koren oseti ovo kulturno tlo – vrlo brzo postaje Novosađanin.
Jovana Tešić, rođena je u Novom Sadu 27.10.1999. godine. Završila je Gimnaziju „Jovan Jovanović Zmaj“ na društveno-jezičkom smeru, a sada se upisala na prvu godinu Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu, smer Scenska arhitektura, tehnika i dizajn. Bila je polaznik Evropske škole debate 2016/2017. godine.
